Şehirleri şehir yapan efsaneleridir. Şehirlerin en önemli özelliği kültürü, felsefesi, maddi ve manevi eserleridir.
Efsanesi olmayan, kültürü gelişmemiş, tarihi eserler açısından fakir olan şehir değil kenttir.Çünkü şehirlerin görünmeyen ruhu, kentlerin görünen beton yığınları vardır.
Bu açıdan bakıldığında Erzurum'da iki manzarayla karşılaşmaktayız. Birincisi tarihi mahallerinin adları değiştirilmiş, eski adına ne varsa yıkılmış veya yıkılmakta ve ruhunu kaybeden bir görünümle karşılaşmaktayız.
İkincisi 1990 sonrası başlayan kooperatifleşmeyle birlikte oluşan, Yenişehir, Kayakyolu, Yıldızkent, Dadaşkent, Hilalkent. Dev apartmanlar, labirent gibi yollar ve kaybolan mahalleler ve kaybolan arkadaşlıklar.
Bunlar bir şehrin solan yüzlerini simgelerken birde zaman zaman bilinmeden konuşulan konular var. Örneğin Osmanlı Erzurum'a ne yaptı ki? sorusu.
Saltuklular 1078 yılında şehri feth ettikten sonra yaptıkları ve günümüze kadar bize gelen kitap ve Kale Mescidi, Tepsi Minare ve Ulu Cami dışında fazla eser gelememiştir. Selçuklu ve İlhanlı döneminde yapılanlar ise Ahmediye, Yakutiye ve Hatuniye medreselerinin yanında dokuz adet kümbet dönemin maddi eserleridir.
Peki Osmanlıdan bize ne kaldı sorusunun doğru cevabı yazının başlığını oluşturacaktır. Buna göre camiler, hamamlar ve kale surları Osmanlıdır.
Şehir merkezinde 51 tarihi camimiz var. Bunlardan Kale Mescidi ve Ulu Cami Saltuklu diğer 49 cami Osmanlıdır. Osmanlı döneminde yapılan ilk cami "Ayaz Paşa Camisi", son cami "Çırçır Camisidir".
Lalapaşa, Zağracı Ali Ağa, Esat Paşa, Caferiye, Murat Paşa,Şeyhler, Aşağı ve Yukarı Mumcu, Aşağı ve Yukarı Habip Efendi camileri buram buram Osmanlı kokar. Ali Paşa, Yeğen Ağa, Köse Ömer, Narmanlı, Taş Cami, Kadana, Kemhan, Çortan camilerinin hikayeleri ayrı ayrıdır. Bakırcı, Boyahane, Kara Köse,İbrahim Paşa, Cenentzade, Mollakaya, Gürcü Mehmet Paşa camileri dönemlerini mimari özelliklerini taşırlar.
Hamamlara gelince Yıkılan Yarım Sevenler Hamamı, Mermer Hamamı her şeyleriyle Osmanlıdır. Kırkçeşme, Kadın Hamamı, Sarasy hamamı, Küçük hamam, Tahta Hamamı, İki Göbek Hamamı , Şeyhler Hamamı Osmanlıdır. Erzurum Hamamı ve diğer hamamlar tarihin derinliklerinden günümüze Müslüman Türkün temizlik nişaneleridir.
Kurşunlu medrese, Pervizoğlu medresesi, Şeyhler Medreseleri asırlara meydan okuyan Osmanlı eserleridir.
Bunların dışında Hınıs Kanyonundaki tarihi Cami Selçukludur. Fakat İspirde Kadıoğlu medresesi Osmanlıdır. Oltu; Aslan Paşa Camii ve Medresesi de Osmanlıdır. Bardız'daki tarihi camide yine Osmanlı eserleri arasındadır.
Bu örnekleri çoğaltmak bir yanılşı düzeltme anlamında önemlidir. Evet Selçuklu eserlerinin bir bölümü günümüze gelememiştir. Depremler, Savaşlar, tabiat şartları bu işte rol almıştır. Ama Osmanlının Erzurum'da eseri yok iddiası içi boş bir söylentidir. 49 tarihi cami 10 civarında han, 9 hamam , 22 tabya, 2 kışla yıkılanları da saymadım.
Görüldüğü gibi şehrimizde hepsini yazmadığın daha onlarca Osmanlı eseri var. Gelin bir yanlıştan dönelim ve ecdadımıza saygı duyalım.
Osmanlı Erzurum'a Çok Eser Yaptı.