Osmanlının son döneminde yetişen, Kurtuluş Savaşı'nın acılarını çeken Cumhuriyet'in ilk dönemlerinde Erzurum'da dini hizmetleri yürüten dönemlerinde şehrin hafızasına, insanların ruhlarına hitap etmiş din adamlarından bir demet. Uzun yıllar Bakırcı Medresesi'nde talebelerine Kur'an-ı Kerim öğretmiş, 56 yıl Lala Paşa Camisinde imamlık yapmış Yusuf Esengül hocanın tespitleri ve kaynaklarda isimleri geçen isimlerin bir bölümünden oluşmaktadır.
Müftü ve Müderrislik yapan ve çok sayıda talebe yetiştiren Solakzade Hamit Efendi, Müderrislik, muallimlik yapan yüzlerce ünlü asker, siyaset adamı ve çok sayıda talebe yetiştiren Mustafa Yetim Efendi, Kurşunlu Medresesi müderrisi Hafız Süleyman Efendi, ünlü güz destanını yazan hattat Ketencizade Hafız Mehmet Rüştü Efendi Osmanlının son döneminde görev yapmış ve devirlerine damga vurmuşlardı.
1913 yılından itibaren Müderrislik ve 40 yıldan fazla müftülük yapan Solakzade Muhammet Sadık Efendi (28 devre talebe okutmuştur), Tortum Pehlivanlı medresesinde yüzlerce talebe okutan Müderris Ahmet Efendi, Yetim Hoca medresesinde yetişmiş müderris olmuş Habip Efendi Camiinde vefat edinceye kadar ders okutmuş, vaizlik, imamlık yapmış Maksut Efendi önemli şahsiyetlerden idi.
Özellikle 1923 yılından itibaren Narmanlı Cami imamı vaiz Ziya Efendi, Gez Cami imamı meşayihten Ferid Efendi, Pervizoğlu Cami imamı Kurra Hafız Kaleli Hafız Efendi, Meşayıhtan Hacı İbrahim Baba, Müftü Naibi İspirli vaiz Müftü Naibi Hacı Hafız Hilmi Efendi, Kırklar İmamı Muhammed Efendi, Tivnikli vaiz, muallim Hacı Faruk Efendi, Hafız ve muallim Ömer Duygun,Tazegüllü Şeyh Gürcü Mehmet Camii imamı ve vaizi Fevzi Efendi, Babadere köyünde kendi imkanlarıyla yüzlerce talebe yetiştiren Ahmet Efendi, Tortum yöresinde yüzlerce talebe yetiştiren Yunus Bilici Hoca, Kavak Cami imamı Şükrü Efendi, İhmal Cami İmamı vaiz Muhammed Efendi, Murat Paşa Cami imamı Fehmi Efendi, Muratpaşa Cami imamı Ardahan Müftüsü vaiz Yusuf Efendi dönemlerinde önemli dini görev yaparak insanları eğitme yolunda büyük çaba göstermişlerdi.
Mustafa Yetim Hocanın talebesi, müderris, vaiz Müftü Sakıp Efendi(Danışman), 1914 sonrasında başladığı müderrislik hayatını 1925 yılında Erzurum'da kurulan Darul Huffaz(Hafız Mektebi) da yöneticilik yanında ders vererek, Ayazpaşa Camiinde vaizlik yaparak, Binbir Hatimlerin okunmasında görev yaparak 1943 yılından itibaren Müftü Naipliği ve 1960-68 yılları arasında Erzurum Müftülüğü yaparak önemli dini hizmetlerde bulunmuştur.
Yavi köyünde ve Alvar köyünde uzun yıllar imamlığın yanında 1950'lere doğru geldiği Mehdi Efendi Mahallesinde vefat edinceye kadar irşat görevini devam ettiren Alvar İmamı Muhammet Lütfü Efendi( Mutasavvıf), Meşayihten mutasavvıf Haşiizade Hacı Ali Efendi, Gümrük Cami imamı vaiz Cazim Bey, Gümrük Cami imamı Kurra hafız Yeşil İmam, Aşağı Habip Efendi Cami imamı, vaiz Ahmet Efendi, Sanamerli Ahmet Baba, Çöğenderli Hacı Salih Efendi, Lalapaşa Cami imamı Kurra Hafız Hamid Efendi, İbrahim Paşa Cami imamı Kurra Hafız Kaleli Ali Rıza Efendi talebe okutmuş, aynı zamanda halka yönelik gönül derslerini de yürütmüşlerdi.
II. Abdülhamit'ten aldıkları görevle talebe yetiştiren, vaazlarla halkı irşat eden insanlardan Taşkesenli vaiz Sırrı Efendi, Taşkesenli Horasan Müftüsü Muhammed Sıddık Efendi, Taşkesenli vaiz Abdurrahman Efendi şehirde manevi anlamda önemli görev üstlenenlerden oldular.
Esat Paşa imamı vaiz Lütfullah Efendi, Alvarlı Muhammet Vehbi Efendi, İhmal Cami imamı Boynukalın Ahmet Efendi, Kurra Hafız Gürcü Kapı İmamı H.Hüseyin Efendi (58 yıl görev yapmış), 46 yıl İhmal Camisinde imamlık yapan talebe okutan Mehmet Efendi, Tazegüllü Hamit Efendi hocalarda bu dönem renkli simalar arasında yer almışlardı.
Tabur imamlığı görevinden emekli olup Sultan Melik Mahallesindeki evine yerleşen Cedit, Şafiiler camii ve uzun yıllar evinde (vefat edinceye kadar) Kuran'ı Kerimi Hafızlara talim ettiren Kurra Hafız Hasan Efendi(Uludağ) hocamızın önemli bir yeri olmuştur. Ayrıca Lalapaşa Camiinde Kuranı Kerim tilavetleri ve Hadis sohbetleri bu dönemde gerçekleştirmiştir.
Tortumlu Müftü Osman Bektaş Efendi Sakıp Efendiden sonra müftülüğü ifa eden isimler arasında yer alırken Erzurum Müftülerinden Yunus Kaya Hoca, Mehmet Kırkıncı Hoca, Halis Emek Hoca ve diğerleri bu yıllarda temel İslami dersleri alanlar arasında yer almışlardı.
Yukarıdaki İsimlere ilçelerde ve köylerde imamlık görevini yerine getiren onlarca isim daha ilave edilebilir. Cumhuriyetin başlangıcından 1955 yılına kadar durmadan, usanmadan vaazları, sohbetleri ile okuttukları talebelerle Erzurum Halkına dini anlatmada asla geri durmadılar.
NOT: Bu listede Hafız olan Büyüklerimiz yer almamıştır.
