1688 yılında Çukur Mahallede, Zeynel Cami yakınlarında Hacı Halil Ağa tarafından yaptırılmış[1], vakfiyesinde, Hacı Halil Efendinin babasının ismi Ahmet, dedesinin ismi Abdullah olduğu kendisinin Ayaspaşa Mahallesinde oturduğu ve burada vefat ettiği belirtilmektedir. Hacı Halil Efendi medresesinin yanında kütüphane kurarak 240 cilt kitap bağışlamış talebelerin istifadesine sunmuştur.
Doç. Dr. Selami Bakırcı hocanın Erzurum’daki vakıf faaliyetleri içerisinde kitap ve kütüphanelerin yeri adlı makalesinde medrese ve kütüphanenin vakfiyesinde “el Hac Halil Efendi hal-i hayatında ve kemal-i akl ve sıhhatinde silk-i mülkünde münselik ve ma’lumetü’l-esmai mümza ve mahtum defterde mastur olduğu vech üzere iki yüz kırk cild kitabını rızaen li’llah vakfedip Çukur Mahallede Zeynel Cami kurbunda kendü malıyla müceddeden bina eylediği medresede kütpbhaneye vaz olunup evladından kıraat eden olur ise ve utekasına ve utekasının evlad-ı evladına anlar dahi bulunmaz ise medresesinde ve sair medariste sakin talebe-i ulumun kırata kadir olanlarına şart ve tayin eyleyüp lakin kütübhaneden ihraç ve okunmaya veridikte hafız-ı kütübhane olan kimsene kitab-ı mezbur misli rehin alıp ba’dehu verile…. Zikrolunan menazil ve dekakin ve bağlar ve bahçenin senevi hasıl olan galesinden merhum merkum kendi bina ve hayrat eylediği hucuratın her birine beşer kuruş ve medrese-i mezburede müderris olana yevmi üç akçe ve katib ve cabi şahs-ı vahid olub yevmi beş akçe verile ve kitabların cilt ve tamir iktiza eder ise mütevelli mal-ı vakfından tamir ettire”…
Selami Beyin bulduğu diğer bir kayıtta ise “ Erzurum’da Çukur Mahalle’de Zeynel Cami-i şerifi kurbunda kâin ashab-ı hayarattan el-Hac Halil Efendinin müceddeden bina ve inşa eylediği medrese ve vaz etmiş olduğu kütüb ve mahal-i malumede vaki menazil ve sairesi vakfı “bu vakıf 1325/1907 tarihinde İsmail Hakkı Efendi b. El –Hac Halil Efendiye tevcih olunmuş”,Muma ileyhin vefatıyla mahlulünden ve ber-hayat evlad-ı zukuru olmadığından Hafız Sakip Efendi b. Ali’ye ba-işaret-i aliye-i Nezaretpenahi tevcih olunmuştur. 4 Kanunevvel sene 1330/1912
Müftü Sakıp Danışman 1308 yılında doğmuş olup babası Yetim Hoca yanında yetişmiş devrin müderrislerinden Ali b. Muharremdir. Sakıp Efendi hafızlığını devrin meşhur hafızı olan Ali paşa Cami imamı olan Karahanzade Kurra Hafız Muhammed Rıza Efendiden ders alarak yaptı.Akabinde Yetim Hoca medresesine gelerek Mustafa Zihni Efendiden Arapça,Farsça,mantık,fıkıh ve diğer bilgileri alarak 1911 yılında icazetini aldı. Bu arada Halil Efendi Kütüphanesi 1325 (1907) yılında İsmail Hakkı efendi b. El-Hac Halil Efendiye verilmiş bu zatın ölümünden sonra evladı olmadığından Hafız Sakıp Efendi b. Ali'ye ba-işareti aliye-i nezaretpenahı tevcih olunmuştur.4 Kanunievvel sene 1330(1912)
Daha sonra açılan müsabaka imtihanında başarılı olarak hakkında verilen berat-ı alişanla 23 akçe karşılığında 1917 yılında Çukur Zeynel Halil Efendi Medresesi Müderrisliğine tayin olundu. Medresenin kapanmasına kadar talebe okutmaya ve camii imamlığı yapmaya devam etti.
Birinci dünya savaşı, ardından kurtuluş savaşı ve medreselerin kapatılmasıyla bina Erzurum özel idaresine devredilmiş bakımsızlıktan perişan halde bulunmaktadır.[5]
Bugün için etrafında sobacı esnafının dükkanlarıyla çevrili olan bu 326 yıllık tarihi medresenin etrafının yeniden istimlak edilerek açılması bir zorunluluktur.
Sonuç olarak başta Büyükşehir Belediye Başkanımız olmak üzere Vakıflar Bölge Müdürlüğü, Anıtlar Kurulu, Müze Müdürlüğü ve tüm ilgileri duyarlı davranmaya ve en kıs zamanda bu tarihi eserimizi gün yüzüne çıkarmaya davet ediyorum.
[1] İbrahim Hakkı Konyalı, Anıtlar ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, s. 292. İstanbul, 1962
[2] Selami Bakırcı, Erzurum’daki vakıf faaliyetleri içerisinde kitap ve kütüphanenin yeri. Türk İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu. s. 396 Erzurum
[3] Selami Bakırcı, Age,s. 397
[4] Selami Bakırcı Age, s. 397, Kenan Çetin, s. 242
[5] Konyalı, Age, s. 292.
