“Saltanat dedikleri iktidar kavgasıdır.”
Kanuni Sultan Süleyman
Bu yazımda siz okurlarımı tarihi bir gezintiye çıkaracağım. Düşünür ve devlet adamlarının itiraf, nedamet, tazarru’, tövbe ve siyaset üzerine ne düşündüklerini kendi cümlelerini araya girmeden okuyarak fikirdaşlık ya da yoldaşlık yapacağız.
Sözlükte itiraf: Başkaları tarafından bilinmesi sakıncalı görülen bir gerçeği saklamaktan vazgeçip açıklama, söyleme, bildirme. Geçeği kabul etme.
Nedamet: Pişmanlık.
Tazarru’/Yakarış: Tanrı'dan bir şey dilemek amacıyla söylenen söz; yakarı, dua, münacat.
Tövbe: İşlediği bir günah veya suçtan pişman olarak bir daha yapmamaya karar verme.
İtiraf geleneği Batı uygarlığında yaygın bir uygulama. Aziz Augustinus ve J. J.Rousseau’nun “itiraflar” adlı eserleri dünya literatüründe klasikler arasında yer alırlar. Bu iki filozof bu eserlerini neden yazdığını kendi kalemlerinden okuyacağız.
Kırk üç yaşında “İtiraflar/ Confessiones” adlı eserini yazan Aziz Augustinus (d.354 ö.430); bu kitabında Tanrıyla konuşma ve günah çıkarma ilişkisini ele alır. Hayatında geçirdiği süreci tahlil eder ve anlamlandırır.
“İnsanı en iyi tanıyan, seni tanımamı sağla… Ey Rab, insan vicdanının derinliklerine inen ve hiçbir şeyin gizli kalmadığı senden itiraf etmek istemesem bile, ne gizleyebilirim ki! Seni kendimden gizleyebilirim, ama kendimi senden gizleyemem… Tanrım, insanı yarattığın gibi onunla ilgili her şeyi bilirsin… Seni hiçbir şeyin kirletemeyeceğini biliyorum, bana gelince, ben hangi günah eğilimlerine direnebilirim, hangilerine direnemem daha bunu bile bilmiyorum. Tanrım senin güvenilir biri olduğuna inanıyorum… Kendimi bildiğim kadarıyla anlatmaya çalışacağım… Yüreğim sende huzuru bulana dek kaygı içinde kalacaktır… Ya Rab duamı kabul et. Senin disiplinin altında cesaretimi yitirmeyeyim. İzlediğim kötü yollardan beni kurtaran iyiliklerini itiraf etmekten bıkmayayım, bütün bunlar, yüreğime beni sürükleyen bütün çekiciliklerden daha hoş gelsin! Seni bütün gücümle seveyim, bütün ruhumla elini sıkayım,
ömrümün sonuna dek beni her türlü günah eğiliminden uzak tut.! Ya Rab sen benim Tanrım ve Kralımsın. ”1
Günah hariç her şey Tanrıdan geldiğine inanan Augustinus, sadece düşüncelerini, hayatını Tanrı’dan gizleyemeyeceği gibi insandan da gizlememeyi ortay koyar. Ergenlik çağında dokuz yıl yanlış yolda günahlarla yürüdüğünü itiraf eder. Batı uygarlığı için günahın itirafı cesurca bir çabadır. Katolik ve Ortodoks kiliseleri de günah çıkarma geleneğinin yaşatılmasını sürdürürler.
Yine Augustinus’un “İtiraflar” adlı eserinden esinlenen Jean Jacques Rousseau (d.1712-ö.1778) doğumundan 53 yaşına kadar hayat öyküsünü anlatan “İtiraflar (Les Confessions)” adlı eserini yazar. İnsanlığa meydan okurcasına kitabının yazılış amacını şu cümlelerle açıklar:
“Benzeri hiç görülmemiş ve hiç görülmeyecek olan bir işe girişiyorum. Benzerlerime, doğanın tüm doğruluğu içinde bir insan göstermek istiyorum ve bu insan ben olacağım.
Sadece ben. Kalbimi duyuyor ve insanları tanıyorum. Gördüklerimden hiçbiri gibi yaratılmamışım; yaşayanlardan hiçbiri gibi yaratılmış olmadığıma inanmak cüretini gösteriyorum. Öbür insanlardan daha iyi değilsem bile, hiç olmazsa başkayım. Doğa, beni içine döktüğü kalıbı kırmakla iyi mi etti kötü mü, bu ancak ben okunduktan sonra yargılanabilecek bir şeydir.
Kıyamet borusu istediği zaman çalsın, ben, elimde bu kitapla, yüce yargıcın huzuruna çıkacak ve yüksek sesle şöyle diyeceğim: İşte böyle yaptım, böyle düşündüm, böyle oldum. İyiyi de kötüyü de aynı içtenlikle söyledim. Hiçbir kötülüğü saklamadım, hiçbir iyiliği eklemedim; eğer bazı önemsiz süsler kullandığım olduysa, bu ancak bellek kusurumdan ileri gelen bir boşluğu doldurmak için olmuştur; doğru olabileceğini bildiğim şeyi doğru saydım, yanlış olduğunu bildiğim şeyi asla. Kendimi nasılsam öyle gösterdim; kötü ve aşağılık olduğum zaman kötü ve aşağılık, iyi, gönlü gani, yüce olduğum zaman, iyi, gönlü gani, yüce; içimi, ancak senin görmüş olduğun gibi, açıkça ortaya koydum. Ey sonsuz varlık, benzerlerimin sayılmaz kalabalığını çevremde topla; itiraflarımı dinlesinler kötülüklerim karşısında inlesinler, acılarım karşısında yüzleri kızarsın. Onlardan her biri sırası gelince tahtının dibinde kendi kalbini aynı içtenlikle açsın ve sonra, sadece biri, eğer buna cüret edebilirse, sana şöyle desin: “Ben bu adamdan daha iyiydim.”
Hayattayken hatıralarını yazmak, itiraf etmek her insanın harcı değildir. Sağına soluna bakmadan “ben” de yazabilirim diyen kaç insana rastlarız. Hele hele bir ailenin değil bir milletin ve devletin kaderinde rol alanların hatıralarını yazmaları ne kadar değerlidir. Ziya Paşa, Rousseau’dan etkilenerek Defter-i Amal/Amel Defteri adlı bir eser kalem almıştır. Müsvedde olarak şahıslara intikal etmiştir. Eser bulunup bastırılamamıştır. Bir kısmını Ebuzziya Tevfik eserine almıştır.2
Rousseau’yu ya da başkasını yargılayanlar önce kendi özlerini yargılama cüretini ve cesaretini göstererek; “Ben bu adamdan daha iyiydim!” diyebilmelidirler.
Kıyamet borusunu beklemeden Rousseau’yu “İtiraflar” adlı bir eser kaleme almasına cesaretlendiren Hz. İsa’nın şu düşüncesi neden olsa gerek: “Aranızda günahsız olan, ilk taşı atsın.” İncil, Yuhanna/8.
Kuran, ahirette insanın kendi aklıyla vicdanıyla, iradesiyle ve elleriyle oluşturduğu karnesi, sicil defteri ya da öz kitabı eksiksiz önüne konacağını haber vermektedir. “Kime kitabı sağından verilirse hesabı kolay bir şekilde görülecektir; İnşikak/7-8.” “İşte “o vakit, kitabı kendisine sağından verilen kimse der ki: “Gelin, kitabımı okuyun!” Hakka 19. “Öz kitabı sol taraftan verilene gelince o şöyle der: "Ah, ne olurdu, bana kitabım verilmeseydi!" Hakka/24.
Üçüncü yoldaşlık yapacağımız kişimiz Fatih Sultan Mehmet’in hocası, III. Murad ve III. Mehmet’in saltanat dönemlerinde 5 defa olmak üzere toplam 8 yıl 5 ay sadrazamlık yapmış Sina Paşa’dır (d. 1441-1442, ö. 1486). O, “Tazarru’-nâme” adıyla eser yazar.
Yine sözlükte tazarru’: Kendi kusurlarını bilip kibirden vazgeçip tevazu ile yalvarmak, ağlayıp, sızlamak.
Name: kitap, mektup, risale anlamındadır.
“Tazarru’name” bugünkü ifadeyle “Yakarışlar Kitabı” olarak yayınlanmıştır.
Sinan Paşa, Augustinus ve Rousseau gibi günahlarını açıkça itiraf etmez, ancak eserinde günahlarını kabul eder ve nedamet duyar. En içten dilek ve yalvarışla Tanrı’dan affını ister:
“Dileğim şudur ki sen de dileyesin
Benim gönlümü Hakk’a döndüresin”
“Beni lütfunla her dem yad edesin
Duan ile gönlümü şad edesin”
“Beni unutmayasın sen dilinden
İlgini eksik etmeyesin ben kulundan”
“Cömert olanın işi hep cömertçe davranmaktır
Kul için kulluk, günahından pişmanlık duymaktır”
“Ne iş yapayım da ona dayanayım
Ne işim olur ki ona güveneyim”
“Yalnızca Hakk’ın affıdır güveneceğim
Yalnızca ve yalnızca lütfundur dayanacağım”
“Ümidim odur ki ölüm deminde
Yüce katından yardım görür bu bende”
“Senden bu kula inayet yetişir de
İman yoldaş olur son nefesinde”
“Nefesten o demde ki bir dem kalır
Ey ulu şeyh, himaye ve lütfunu o demde ulaştır”
Hak seni cihanda sürekli tutsun
Varlığınla cihanı ayakta durdursun
Güzelliğinle cihan bağı pırıl pırıl ve ışıltılı
Gönlümün damağı senden gelen tatlı esintiyle ıtırlı
Arzunla gönül sahrası pırıl pırıl parlasın
Hayalinle can ve gönül gül bahçesini andırsın
Bağışın durmadan halka sel gibi aksın
Kapında dilenen mahrum olmasın.
Kabul buyur, ey âlemlerin rabbi olan Tanrım.”3
Türk tarihinin en önemli hükümdarlarından olan Kanuni Sultan Süleyman’dır (d.1494 ö.1566). Muhibbî mahlasıyla/takma adıyla kaleme aldığı Muhibbi Divanı’nda siyasi hayatla ilgili anlayışını bir gazelle ortaya koyar:
Gazel
Halk içinde mu‘teber bir nesne yok devlet gibi
Olmaya devlet cihânda bir nefes sıhhat gibi
Saltanat dedikleri iktidar kavgasıdır
Ne mutluluk ne de baht olamaz vahdet gibi
Bırak bu eğlenceyi, sonu yok bu hayatın
Ebedî dost istersen, yoktur taat gibi
Olsa ömrün sayıca kum deryası kadar çok
Kum saati içinde değil bir saat gibi
Eğer huzur istersen ey Muhibbî, gel boş ver
Var mı vahdet makamı, bir yerde uzlet gibi”
Demek ki saltanat dedikleri iktidar kavgasıdır. Kanuni’ye göre siyaset: İktidarı ele geçirme kavgası ve sanatıdır. Gerçek mutluluk değil, sanılı bir mutluluk ve talihe kavuşmaktır.
İktidar kavgasını örtbas etmek için ideolojik, dini ve siyasi birçok kavram yüceltilir ve arkasına sığınılır. İnsanlık tarihi sol ve sağ ideolojilerin “dava” adına oluşturdukları felaketlerin kurbanı olmuştur, hala da olmaktadır. Yaşasın devrim! Yaşasın sosyalizm! İslam gelecek dertler bitecek! Daha da çoğaltabiliriz.
Yine yoldaşlık ettiğimiz bir diğer düşünürümüz Erzurumlu Ferideddin Efendi'nin oğlu olan Ziya Paşa’dır (d.1825 ö.1880). Uygarlığımız ve devlette hüküm süren siyaset anlayışımızı sarayda “mabeyn kâtibi” olarak görev yaptığı sırada 1859’da kaleme aldığı Tercî-i Bend’inde ortaya koyar:
“İkbal için dostlara ihanet yeni çıktı
Önceleri bilmezdik, bu âdet yeni çıktı
Çalıp çırpma çoğaldı, dürüstlük moda oldu
Namusun işi bitti, hamiyet yeni çıktı
Ahbabını düşmana karalamak zarafet
Dostunu başkasına şikâyet yeni çıktı
Dürüst olanı tahkir eylemek kural oldu
Hırsızlara iltifat, inayet yeni çıktı
Sevilmezdi önceden doğru sözlüler, amma
Haine değer vermek, iltifat yeni çıktı
Bütün resmi kararlar Düstûr’da yayınlanır
Vatandaşı söz ile atamak yeni çıktı
Âcizlerin açıkça hakkı örtbas edilir
Korunanı her yerde korumak yeni çıktı
Namusunu kıskanan mutaassıp sayılır
Dinsizlere yaranmak hiç yoktu, yeni çıktı
İslam imiş devletin kalkınmasına engel
Evvel yoktu böyle şey, bu görüş yeni çıktı
Milliyeti unuttuk günlük hayatımızda
Batı düşüncesine kölelik yeni çıktı
Eyvah biz bu oyunda yine yandık, aldandık
Çünkü zarar ortada, bilmem ki ne kazandık” 4
İnsan itiraf eden, pişmanlık duyan, dua eden, yalvaran, yakarışta bulunan, tövbe eden, sorgulayan, kınayan bir varlık. Bütün bu özelliğimizle insanız. Belki de en temel özelliğimiz saklanan bir varlığız. Ancak insanın gerçek doğasını görmeden, maskeli insanı görmek insanı görmek değildir. Gerek günlük hayatta gerekse görev aldığımız resmi hayatta en çok başardığımız ve becerdiğimiz; saklanmak, maskeli olmaktır. Elbette hepimizin bir gün maskesi düşecek ve gerçek yüzümüz ortay çıkacaktır. Günahlarımızı itiraf etmesek de gerçeklerimizle yüzleşeceğiz.
Kaynakça
21 Haziran 2024 tarihli Akademik Akıl ’da yayınlanan makalemiz.
1-Saint Augustinus, İtiraflar, Çeviren, Dominik Pamir, İstanbul,1999.
2- Jean Jacques Rousseau, İtiraflar, çeviren Kenan Somer, Remzi Yayınevi, İstanbul, 1975. H.Fethi Gözler, Ziya Paşa’nın Terci-i Bend’i ile Terkib-i Bend’i Üzerine Düşünceler, Kültür ve Turizm bakanlığı , Ankara, 1987.
3- Sinan Paşa, Tazarru‘-nâme- Yakarışlar Kitabı, sadeleştiren Metin Mertol Tulum, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2014.
4- Mahmut Kaya, İslâmî Edebiyatta Şaheserler, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2018. H.Fethi Gözler, Ziya Paşa’nın Terci-i Bend’i ile Terkib-i Bend’i Üzerine Düşünceler, Kültür ve Turizm bakanlığı , Ankara, 1987.