İnsanoğlunun ortaya koyduğu en eski sanat dallarından biri olan ve kendinden başka bir kişiyi veya nesneyi canlandırma esprisine dayanan tiyatro, yaşanan hayattan sunduğu canlı kesitlerle izleyenler üzerinde derin etkiler bırakmış, böylece her dönemde ciddi bir seyirci kitlesine sahip olmuştur.

Bizde tiyatronun ilk örneklerini kukla ve köy seyirlik oyunları oluşturur. İnanç boyutu da olan kuklanın Orta Asya’daki Türk toplulukları arasında etkili bir gösteri aracı olduğu biliniyor. Köy seyirlik oyunları da çoğunlukla mevsimlere ve tabiattaki değişmelere bağlı olarak ortaya çıkan tarımsal bolluk törenlerine dayanır.

Bunlardan başka karagöz, ortaoyunu ve meddahlık da asırlarca Türk toplumunun tiyatro ihtiyacını karşılamıştır. 1870’lerden sonra dönemin şartlarının doğal bir sonucu olarak ortaya çıkan tuluat tiyatrosu da ortaoyunu ile batılı anlamdaki modern tiyatronun bir karışımı gibidir.

Türk toplumunun batı tiyatrosu ile karşılaşması XIX. yüzyılın ortalarına rastlar. Tanzimat’ın ilanıyla birlikte batıya açılma hareketinin resmi bir nitelik kazanması, batılı sanatlarla daha geniş bir biçimde temasımıza imkân verdi. Önce yabancı tiyatro topluluklarının İstanbul’daki gösterimleri İstanbul halkını bu sanat dalı ile yüz yüze getrdi. Sonra bizde de bu tarzda oyunlar yazıldı, oyuncular yetişti ve sahne teknikleri geliştirildi.

Erzurum’daki tiyatro etkinliklerini de Geleneksel Tiyatro ve Modern Tiyatro şeklinde iki başlık halinde incelemek mümkündür:

Evliya Çelebi’nin verdiği bilgiler, XVII. yüzyılın Erzurum’unda karagöz sanatçılarının ve meddahların bulunduğunu gösteriyor. Sonraki dönemlerde ortaya çıkan canlandırmaya dayalı oyunlar hakkında kaynaklarımız yeterli bilgi vermemektedir. Ancak, köy seyirlik oyunlarının günümüze kadar kesintisiz devam ettiği bilinmektedir. Bu bakımdan Erzurum’da geleneksel tiyatro kapsamında ele alınacak seyirlik sanatların büyük bir kısmını köy seyirlik oyunları oluşturur.

I. Köy Seyirlik Oyunları

A. Köy Seyirlik Oyunlarının İcra Zemini

Türkiye’nin bütün bölgelerinde olduğu şekliyle Erzurum köylerinde de yaz ayları halkın tarım ve hayvancılıkla yoğun bir biçimde uğraştığı aylardır. Bu mevsimde herkes işinin başındadır. Makineleşmeye rağmen insan gücü yine ilk planda yer alır. Bütün aile fertlerinin belli bir işle uğraştığı bu dönemde, çok zaruri nedenler (imece, asker uğurlama, ticari faaliyet vs.) olmadıkça köylünün bir araya gelmesi ve eğlence tertiplemesi mümkün değildir. Bu sebeple köylü, çoğunlukla kış aylarında bir araya gelir, eğlenceler de kışın gerçekleşir. Erzurum’da toplu köy eğlencelerinin ve seyirlik oyunların sergilendiği ortamlar şunlardır:

1. Düğünler

Düğün, giriş merasimlerinden biri olan evlenme törenlerinin son halkasını teşkil eder. Aile kurmaya karar veren erkekle kadının bir araya gelmeleri sırasında her iki tarafın yakınlarıyla birlikte yapılan toplu eğlence ve törenler “düğün” adını alır. Burada temel öge, evlenecek kızın kendi evinden alınarak kuralları daha önceden belirlenmiş bir törenle erkek evine getirilmesidir. Düğün sırasında çeşitli eğlenceler tertiplenir; müzikli, danslı oyunlar oynanır; seyirlik oyunlar sergilenir; şakalaşma ve sohbetler düğüne renk katar. Erzurum il merkezinde ve ilçelerinde yapılan düğünlerde seyirlik oyunlar ortaya konulmakla birlikte bu oyunların sıklıkla ve orijinalliği ile sergilendiği yerleşim birimleri köylerdir. Bu bakımdan dikkatlerimizi köy düğünleri üzerinde yoğunlaştıracağız. Düğünlerin sonuncu gününde üç ayrı yerde eğlence ve toplantı düzenlenir. Bu toplantılarda “kız evi”, “oğlan evi” biçiminde iki ayrı mekân ve konum itibariyle birbirinden farklı iki taraf bulunur. Bu eğlence ve toplantıları şu ana başlıklar altında inceleyebiliriz:

a. Kına Gecesi:  Düğün öncesi akşam kızın ve erkeğin yakınlarından oluşan hanımlar topluluğu kız evinde toplanırlar. Gelinin eline kına yakmaktan adını alan bu gecede çeşitli oyunlar oynanır, maniler söylenir, müzikli-danslı oyunların yanı sıra seyirlik oyunlar da sergilenir. Erkeklerin katılmadığı kına gecesinde özellikle oğlan tarafından gelen misafirlerle şakalaşılır, sürprizli oyunlar yapılır ve misafirlerden bahşiş alınır. Kız tarafından birinin erkek elbisesi giyinerek misafirlerden her hangi birini kaçırması ve bahşiş alması, kına gecelerinde en çok karşılaşılan oyunlardan biridir. Gecenin ilerleyen saatlerinde eline kına yakılan gelinin ağlatılması ile bu eğlenceler son bulur.

b. Kısır Gecesi: Kadınların ve genç kızların kına gecesi yaptığı esnada güveyinin arkadaşları bir araya gelerek eğlenirler. Özellikle kaba el-kol hareketleriyle yapılan şakalaşmaların, sürprizli oyunların sıkça görüldüğü kısır gecesinde oynanan seyirlik oyunlar güveyinin akranları tarafından sergilenir.

c. Dünürcülerle Birlikte Yapılan Eğlenceler:  Gerek köy içinde, gerekse köyler arası düğünlerde oğlan tarafından gelen erkek dünürcüler, kızın yakınlarının evlerinde konuk edilir. Burada da yeme-içme, sohbet ve şakalaşmanın yanı sıra çeşitli oyunlar sergilenir, dünürcülerden bahşiş alınır. Tarla Bölme, Doktor, Berber ve benzeri oyunlarda dünürcüler de rol alır ve bizzat oyuna katılırlar, onlar da yeteneklerini sergilerler. Ulaşım imkânlarının sınırlı olduğu, özellikle atlarla yolculuk yapıldığı dönemlerde dünürcüler gittikleri köyde üç-dört gün kalırlardı. Son yıllarda ise bu süre kısalmıştır. Dünürcüler en fazla bir gün misafir kalırlar. Hatta düğün sabahı gelin almaya gitmekten ibaret kalan iki-üç saatlik misafirlikler de görülüyor. Sürenin kısalması ile birlikte oyunlar da azalmıştır.

2. Yılbaşı Eğlenceleri

Eski yılın bitip yeni yılın gireceği günlerde köyde bir hareketlilik yaşanır. Gençler birkaç gün öncesinden toplanarak ön hazırlıklarını yaparlar. Bu geceye has bir oyun olan Deve oyununun aksesuar, kostüm ve makyaj malzemeleri hazırlanır, iş bölümü yapılır. Yılbaşı akşamında deve oyunu sergilenir. Ayrıca birkaç aile veya arkadaş grubu toplanarak sohbet eder, eğlenirler.

3. Sıra Geceleri

Kış gecelerinde köylülerin vazgeçilmez geleneklerinden biri de sıra geceleridir. Kahvehanelerin bulunmadığı dönemlerde sıra geceleri daha büyük bir toplumsal işleve sahipti. Ulaşım imkânlarının yetersizliği, radyo ve televizyon gibi iletişim araçlarının bulunmayışı, insanların bir araya gelerek sohbet etmelerini, eğlenmelerini zorunlu hale getiriyordu. Kalabalık köylerde genellikle üç ayrı oturma odası olurdu. Yaşlılar, orta yaşlılar ve gençler ayrı odalarda toplanırlardı. Gençlerin oturdukları odada eğlenceler ağırlıklı olurdu. Diğerlerinde ise Kuran-ı Kerim hatmi yapılırdı.  Kendine has makamıyla Siyer-i Nebi ve Hz. Ali cenkleri okunur, Ferhad ile Şirin, Kerem ile Aslı, Köroğlu gibi hikayeler anlatılırdı.

Kış oturmaları için köy odaları kullanılabildiği gibi, köyden herhangi birinin odası da bu amaca hizmet edebilirdi. Uygulama, bazı köylerde bugün de devam etmektedir. Buna “oda açma” denilir. Komşulardan biri, evinin bitişiğindeki müstakil odasını köyün hizmetine açar. İsteyenler akşamları burada toplanarak sohbet ederler.

Kış oturmalarının diğer bir şekli de “sıra oturması”dır. Genellikle iyi diyalog halinde olan komşular bir araya gelirler, sırayla her birinin evinde uygun bir odayı beş-altı gün süreyle oturma için kullanırlar. Sonra diğer komşuya sıra gelir. Bu tür oturma odalarında şahıs sayısı sınırlı tutulur, sekiz-on kişiden fazla olmaz. Sohbetler sırasında limonlu çay içilir, “kavurga” denilen mahalli kuru yemiş bulundurulur; ceviz, dut, pestil gibi kışlık yiyecekler de yenilir.

Günümüzde giderek önemini yitiren ve yok denecek kadar az sayıda bulunan bir müessese de “köy konağı”dır. Köy konakları, ekonomik durumu iyi olan kişiler tarafından açılırdı. Köye dışarıdan gelen misafirler burada ağırlanır, akşamları komşuların da katılımıyla sohbetler yapılırdı. Köy konaklarının yiyecek, içecek vb. giderleri ev sahibi tarafından karşılanırdı.

Yukarıda sıraladığımız toplu sohbet ve eğlence yerleri, günümüzde eski fonksiyonlarını kaybederek daralmışlar ve küçülmüşlerdir. Özellikle ulaşım araçlarının çokluğu bu kurumları saf dışı bırakmıştır. Fakat her şeye rağmen köylünün bir araya gelme, sohbet etme ve eğlenme ihtiyacı devam etmektedir.

4. Diğer Toplu Eğlenceler

Erzurum köylerinde bugün tamamen kaybolmuş bir gelenek de “ahbaplık”tır. Kış aylarında on beş-yirmi genç bir araya gelerek atlara binip komşu köye giderler. Bu, çoğunlukla randevulu olur. Randevusuz, ani ziyaretler de yapılabilir. Ziyaret edilen köyün gençleri, misafirleri karşılayarak içeriye alırlar. Atlarına gereken itina gösterilir. Kendilerine de her türlü ikram yapılır. Gece geç saatlere kadar eğlenilir. Davul-zurna eşliğinde bar oynanır, seyirlik oyunlar sergilenir, sohbet edilir. Bu misafirlik bir günden az olmamak üzere yedi güne kadar uzayabilir. Bu süre içinde gündüzleri de cirit müsabakası yapılır. Gençler, kendi köylerine döndükten sonra diğer köyden atlı misafirler gelir. Bu eğlenceler “ahbaplık” adını alır.

Günümüzde atla yolculuk yapanların sayısı azaldığı gibi, birkaç gün süren zahmetli ve masraflı misafirliklere de fazla katlanılamadığını görüyoruz. Ancak, köyler arasında futbol karşılaşmaları, cirit yarışmaları devam etmektedir.

Köyde orta yaştaki kadınların ve genç kızların bir araya gelerek yaptıkları eğlencelerden biri de “yığınak” adını alır. Değişik köylerde farklı adlarla anılan bu eğlence, düğün, nişan vb. hiçbir sebep yokken gençlerin topluca eğlenme ihtiyaçlarının karşılanmasından ibarettir. Özellikle genç kızlar bu gecelerde kadın barlarını oynayarak eğlenir, seyirlik oyunlardan örnekler verir, şakalaşırlar.

Bunlardan başka bayramlar, nevruz ve hıdırellez günleri de köylülerin bir araya gelerek eğlendikleri önemli günlerdir. Nevruz ve hıdırellezdeki pratiklerde hakim unsur dinsel-büyüsel niteliklidir ve seyirlik oyunlara fazla yer verilmez.

B. Köy Seyirlik Oyunlarının Genel Nitelikleri

Köy seyirlik oyunlarını dar bir alana indirgeyerek Erzurum il merkezi ve ilçelerinde yaptığımız araştırmalar, oyunların günümüzde de varlığını koruduğunu göstermektedir. Teknolojik gelişmelerin, özellikle radyo, televizyon gibi iletişim araçlarının bu alandaki olumsuz etkilerine rağmen Erzurum köylerinde seyirlik oyunların yaşıyor olması, bunların halk şuurunda ne kadar derin bir iz bıraktığının kanıtıdır. İncelediğimiz oyunların çoğunun mitolojik kaynaklı olduğu anlaşılıyor. Fakat halk, seyirlik oyunların bu yönüne kuşkuyla bakmaktadır. Kendileriyle görüştüğümüz ve malzeme derlediğimiz kaynak kişilerin çoğu, oyunların kutsal-büyüsel yanına kayıtsız kalmakta, bunları sadece eğlence aracı saymaktadır.

Oyun için seçilen yer, büyük bir oda veya köy meydanıdır. Kış yarısı oyunları ve yağmur törenleri, dışarıda sergilendiği için köyün sokaklarındaki herhangi bir yer, evlerin önündeki boşluklar, oyun alanı konumundadır. Seyirci ve oyuncu, kesin sınırlarıyla birbirinden ayrılmadığı için sahne, seyirci koltukları gibi bölümler söz konusu değildir. Kapalı mekânlarda icra edildiğinde oyun için ayrılan yer neresi olursa olsun, oyun süresince sadece bu iş için tahsis edilmiştir. Buraya giriş-çıkışlar, davranışlar, her şey belli bir kural dahilinde gerçekleşir.

Köy seyirlik oyunlarının canlı bir biçimde yaşadığı köylerde bu oyunları iyi bilen yetenekli bir veya bir kaç kişi vardır. Yönetici konumundaki kişi, hangi oyunun sergileneceğini bilir, yeteneklerine göre oyuncuları belirler, rolleri dağıtır. Uzun bir hazırlığı gerektiren oyunların ön çalışmaları seyircilerin bulunmadığı bir yerde yapılır. Yönetici, oyuncuların makyajlarına yardımcı olur, kostümlerin hazırlanmasına katkıda bulunur, sahne arkası diyebileceğimiz bir mekânda oyunun mutlaka uyulması gereken kurallarını hatırlatır. Oyun, belli bir söz esprisine dayanıyorsa onları tekrarlar, önemli bulduğu hareketleri prova yaptırır.

Çoğu kez yönetici, oyunda önemli bir rolü üstlenir. Oyun sırasında da yöneticiliğini sürdürür. Gerektiği yerde diğer oyuncuları belli bir pozisyona getirir, hatta oyunculardan biri oyunun akışını hatırlayamadığı veya bazı sözleri unuttuğu zaman yönetici, bir çeşit suflör görevi yaparak alçak sesle oyuncuya hareketini veya sözlerini hatırlatır.

Yönetici, genellikle orta yaşlarda, herkes tarafından sevilen sempatik bir kişiliğe sahiptir. Özellikle gençlerle iyi bir diyalog kurar, onları yönlendirir. Şakacı, taklit yeteneği yüksek, kalabalıklara hitap edebilen, rahat konuşabilen yönetici, hareketli ve neşeli bir insandır. Farklı taraflarına rağmen yönetici, bu işi meslek haline getirmiş değildir. Köydeki diğer komşuları gibi tarım veya hayvancılıkla uğraşır, yöneticilik maddi kazanç sağlayan bir iş değildir.

Oyunlarda rol alacak oyuncular da bu işi meslek haline getirmiş insanlar değillerdir. Diğer köylüler gibi, günlük hayatlarını sürdürürler. Gerektiği zaman oyuna çağrılırlar. Hatta çoğu kez ikinci derecedeki roller için seyircilerden herhangi biri ortaya alınır. Oyunu önceden bildiği için açıklamaya gerek kalmaksızın rolünü oynar. Özel yetenek isteyen bazı oyunların belli oyuncuları vardır. Oyunlar genellikle gençler tarafından hazırlanır. Karşılıklı konuşmalarda oyuncular belli bir klişeye uymak zorunda değillerdir. Oyunun muhtevasını değiştirmeden ortamın gerektirdiği esprileri yaparlar. O anda gerekli gördükleri bazı sözleri ekleyebilirler. Oyunun akışını bilmediği için birtakım aksamalara neden olabilecek kişilere rol verilmez. Bazen oyunda rolü bulunan oyuncu gerçekte olmadığı halde varmış gibi kabul edilir. Bazen de herhangi bir eşya, oyuncu yerine konulur.

Köy seyirlik oyunlarında seyirci sadece seyretmekle kalmaz, zaman zaman oyunda geçici bir rol alır, sonra seyretmeye devam eder. Açık havada oynanan oyunlarda kadın-erkek, yaşlı-genç herkes oyunu sokakta izler. Kadınların bir kısmı evlerin penceresinde, eşik üzerinde, uygun gördüğü herhangi bir yerde oturur. İçeride oynanan oyunlarda ise, oyuncular ortada olur, seyirciler onların çevresini kuşatır. Bazı oyunlarda seyircilerin katılımı zorunludur. Oyun, seyircilerden müstakil olarak sergilenemez. Seyirciyi oyuna sokan bu oyunlar daha çok düğünlerde yapılır ve erkek tarafından gelen dünürcüler muhatap kabul edilir. Böylesi durumlarda dünürcülerden bahşiş alınması amaçlanır. Kadınların kına gecesinde oynadıkları Kız Kaçırma oyunu da aynı esasa dayanır. Oyuncu, erkek tarafından gelen herhangi bir kadını kaçırır, bahşişini aldıktan sonra bırakır.

Dışarıda oynanan köy seyirlik oyunlarında bütün sokak bir dekordur. İçeride sergilenen oyunlarda ise kapı, pencere gibi unsurlar dekoru oluşturur. Çoğu kez dekor varmış gibi telakki edilir. Oyunlarda gerçek, temsili ve canlı olmak üzere üç çeşit aksesuar kullanılır Bunlardan başka bazı oyunlarda, olmayan nesnelerle oynama söz konusudur. Aksesuar olarak kullanılan şey görülmez, ama varmış gibi kabul edilir.

Seyirlik oyunlarda köylü, makyaj için kolayca ulaşabildiği yakın çevresinden temin edebildiği doğal maddeleri kullanır. Deve oyununda Arap rolünü oynayan kişi, yüzüne siyah ayakkabı boyası sürer, koyun yününden sakal ve bıyık yapar. Yüzü siyaha boyamak için tencere isi, kurum, odun kömürü gibi maddeler de kullanılır. Hayvan rolleri için başa koyun postundan yapılmış bir başlık geçirilerek kulak yapılır. Erkek oyuncular çoğunlukla bıyıklı olurlar. Bıyıksız olanlar koyun yününden bıyık yaparlar. Sakallı bir kişilik canlandırıldığında da yünden sakal yapılır yahut yüzün sakallı olması gereken kısımları boyanır. Erkek kılığına giren kadınlar da yünden bıyık yaparlar veya bıyık yerini siyaha boyarlar.

Oyunlarda kullanılacak kostümler de yakın çevreden, evden temin edilir.  Köy oyunlarında kostüm kullanılmakla birlikte oyuncunun, canlandırdığı kişiye bütünüyle benzemesi gerekmez. Örneğin kadın kılığına giren erkek bir entari giyinir, başına yazma alır, yaşmak yapar, ama ayakkabılarını değiştirmez. Hatta pantolonunu da çıkarmaz. Pantolonunun paçalarını çorabın içine yerleştirir. Önemli olan, köylü kadın kıyafetini mümkün olduğu kadar seyirciye hissettirebilmektir. Kadın elbisesinin temininde güçlük çekilirse oyuncunun başına bir bez parçası veya mendil örtmesi yeterlidir. Bütün oyunlarda rol gereği canlandırılan tipin en çarpıcı giyim özellikleri yansıtılmaya çalışılır.             

Köy seyirlik oyunlarında müzik ihtiyacını karşılamak üzere çeşitli aletler ve yöntemler kullanılır. Eğlence yerlerinde ilk akla gelen çalgılar davul ve zurnadır. İkisi birlikte çalınır. Davul-zurnanın bulunmadığı yerlerde klarnet, tef, darbuka, bağlama ve mey çalınır. Özellikle kadınlar arasında sergilenen oyunlarda tef çalınması yaygınlık kazanmıştır. Eskiden bunlardan hiçbiri bulunmadığında köylü kendi imkânlarını kullanarak herhangi bir gaz yağı tenekesini alır, eliyle darbuka gibi çalardı. Bazı bölgelerde büyük bir güğümün ağzına yakın kısmı koltuk altına sıkıştırılır, alt tarafı darbuka gibi çalınırdı.

      Köy seyirlik oyunları yüzyılların birikimiyle kendi şartları içinde gelişerek kuşaktan kuşağa aktarılmış, böylece anonim bir karakter kazanmıştır. Halk arasında oyun yapma, oyun çıkarma ifadeleriyle anlatılan bu oyunların çıkış yeri köy olmakla birlikte çeşitli etkileşimlerin sonucu olarak şehir merkezinde de sergilenmektedir. Özellikle Dehlenk, Deli Kız gibi müzikli-rakslı oyunlar, şehir merkezinde büyük ilgi görmekte ve her türlü ortamda yaşatılmaktadır. Sadece taklit ve şakalaşma esprisine dayanan oyunlar ise kına gecesi, kısır gecesi adlarıyla anılan ve düğün törenlerinin bir aşamasını oluşturan günlerin vazgeçilmez eğlenceleri arasındaki yerini korumaktadır.

Seyirlik oyunlar, köylünün serbest vakitlerini değerlendirdiği bir eğlence aracı olmaktan başka, birtakım toplumsal işlevlere de sahiptir. Oyunlar, yetenek sahibi insanların becerilerini ortaya koymasına zemin hazırlar. Topluluk içinde sergilendikleri için toplumun fertleri arasındaki bağ kuvvetlenir. Geleneklerin köklü ve sağlam bir yapıya kavuşmasına ve devamlılığının sağlanmasına imkân verir. Yeni halk kültürü ürünlerinin ortaya çıkmasını kolaylaştırır.

II. Modern Tiyatro

Araştırılması gereken bir başka konu da Erzurum’un modern tiyatro çalışmalarıyla ilk temaslarının ne zaman başladığı ve nasıl geliştiği meselesidir. XIX. yüzyılın son çeyreğinde İstanbul’da tam anlamıyla yerleşen, Ahmet Vefik Paşa’nın çabalarıyla Bursa’da tanınan bu sanat dalının bunu takip eden dönemlerde Türkiye’nin doğusuna doğru yayılması tabiidir.

Şu andaki tespitlerimize göre Erzurum’da en eski tiyatro topluluğunun kuruluşu 1919 yılında gerçekleşmiştir. Bununla ilgili olarak Albayrak gazetesinin 21 Eylül 335/1919 tarihli nüshası bize bir bilgi sunuyor. Bahsedilen gazete, Erzurum’da “İbret Yurdu” adlı bir tiyatro grubunun kurulduğu haberini veriyor. Aynı gazetenin 17 Mayıs 336/1920 tarihli nüshası ise bu tiyatro grubunun, İzmir’in işgalinin sene-i devriyesi olan 15 Mayıs 336/1920 günü öğleden sonra İzmir Faciaları adlı oyunu sahnelediğini bildiriyor. Bu tiyatro topluluğunun akıbeti konusunda bilgimiz yok.

Erzurum’da tiyatro etkinliklerinin bundan sonraki görünümü en belirgin özellikleriyle yirmişer yıllık dönemler halinde ele alınabilir.

A. 1930-1950 Dönemi: İlk Çalışmalar, Halkevi ve İş Ocağı

Bu dönemde tiyatro adına düzenlenen etkinlikler, Erzurum için bir başlangıç ve hazırlık niteliğindedir. Özellikle Halkevi ve İş Ocağı bünyesinde gerçekleştirilen çalışmalarda bütünüyle amatör oyuncular görev almıştır.

Bu dönemle ilgili tiyatro çalışmaları hakkında en derli toplu bilgileri Murat Küçükuğurlu ve Mehmet Okur tarafından hazırlanan Tek Parti Döneminde Erzurum Halkevleri adlı eserde buluyoruz. Burada verilen bilgilere göre Erzurum Halkevi, kuruluş yıllarında tiyatro çalışmalarına ağırlık verememiştir. Bunun en önemli sebeplerinden ilki Halkevi salonunun temsiller için uygun olmaması, şehirdeki mekteplerin küçük salonlarının da bu ihtiyacı karşılamaktan uzak oluşu, ikincisi ise başlangıçta halkevi bütçesinin yetersiz olmasıdır. Oyunlar için gerekli olan dekor, kostüm gibi ihtiyaçların karşılanması zordu. Merkezden gönderilen piyesler, Erzurum’da başarılamayacak kadar masraflıydı. İlk yıllarda halkevinin uygun bir salonu olmadığı için temsiller Askeri Sinema Mahfeli (sonradan Doğu Sineması) ve Millet Bahçesinde sergilenmiştir.

1935 yılında ilk temsilini veren Erzurum Halkevi’nin tiyatro çalışmalarının yoğunlaştığı dönem 1940 sonrasına rastlar. Özellikle Murat Uraz’ın Halkevi başkanlığına getirilmesinden sonra çoğunluğu öğretmenlerden oluşan tiyatro grubu bir yandan halkevi bünyesinde oyunlar sahnelerken bir yandan da Erzurum’a tiyatro etkinlikleri için gelen kişi ve topluluklara yardımcı olurlar. Erzurum Halkevinin oyun dağarcığı o dönemde Türkiye’nin diğer il ve ilçelerindeki halkevleri tarafından da sahnelenen belli başlı oyunlardan ibarettir. Bu oyunların dekorlarının hazırlanması işini çoğunlukla resim öğretmeni İhsan Coşkun Atılcan üstlenir.

Halkevi temsil kolu üyeleri 1945 yılında Halkevi Sahnesinde 24 temsil veren Sadi Tek Grubu’nun temsillerine katılarak yardım etmiştir. Ayrıca bu temsillerin yöneticisi olan Sadi Tek tarafından “Tiyatro Durumumuz” isimli bir konferans verilmiştir. Aynı yıl içinde 13 gün süreyle temsil veren Atıf Kaptan’ın çalışmalarına da katkıda bulunulmuştur. Halkevi amatör sanatçıları tarafından karagöz ve kukla gösterileri düzenlenmiştir.

Yukarıda adı geçen Erzurum Halkevleri ile ilgili eserde dönemin tiyatro etkinlikleri değerlendirilirken şu görüşlere de yer verilir: 1940’ların sonlarında Erzurum Halkevi, şehrin amatör ve yerli sanatçılarından ziyade şehir dışından gelen ve ücretli gösterim sunan topluluklara öncelik tanımıştır. Özellikle Murat Uraz döneminde Halkevi sahnesinde görev alan ve kendilerini yetiştirme imkânını elde eden gençler, sonraki yıllarda Halkevi’nin dışarıdan gelen sanatçılara ağırlık vermesi nedeniyle kendilerini yetiştirme ve geliştirme imkânından mahrum kalmışlardır.

Aynı dönemde Erzurum’da İş Ocağı olarak da bilinen ağır bakım tamirhanesinin sanatsal etkinliklere duyarlı olan yöneticilerinin gayretleriyle benzer çalışmalar yürütülmüştür. Bu kuruluşun 30’lu, 40’lı yıllarda temsil kolu ve türküler kolu adlı faaliyet alanları bulunuyordu. Temsil kolunun çalışmaları, nitelik bakımından Halkevi temsil kolunun çalışmalarına paralel bir yol izliyordu.

B. 1950-1970 Dönemi: Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Derneği

Halkevlerinin kapatılmasından sonra tiyatro çalışmalarının çeşitli dernek ve vakıfların bünyesinde sürdürüldüğünü görüyoruz.  Özellikle Palandöken Spor Kulübü ve Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Derneği bu konuda aktif rol oynayan iki dernektir.

Bu iki dernek ve Sebahattin Bulut’un tiyatro çalışmaları hakkında en kapsamlı ve doyurucu bilgiler Hayati Kerget’e aittir. Onun Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Derneği web sayfasında verdiği bilgilere göre Palandöken Spor Kulübü’nün çalışmalarında Sebahattin Bulut’un oyun yazarı, yönetmen ve oyuncu olarak çeşitli tiyatro etkinliklerini yürüttüğü görülür. Oyunların müzik ekibinde Suat Işıklı, Cihat Yıldırım, İhsan Coşkun, Osman Mavioğlu vardı.

1954 yılında Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Derneği kurulunca tiyatro etkinlikleri bu dernek tarafından yürütülmeye başlar. Yoğun tiyatro çalışmaları ise 1961’den sonra yoğunlaşır ve genellikle Erzurum’un kurtuluş yıldönümlerinde gerçekleştirilir.

C. 1970-1990 Dönemi: Eğitim ve Öğretim Kurumları, Dernekler, Vakıflar

1970’li yıllarda Milli Eğitim Bakanlığına bağlı okullar, Kâzım Karabekir Eğitim Enstitüsü ve Yüksek İslam Enstitüsü tarafından çeşitli oyunların sahnelendiğini görüyoruz. Bu dönemde belediyeler, çeşitli dernek ve vakıflar da tiyatro etkinlikleri düzenlemişlerdir.

Yine bu dönemde Halk Oyunları Halk Türküleri Derneği’nin tiyatro etkinlikleri de devam etmektedir. Sebahattin Bulut’un yazdığı oyunlar genellikle bazı liselerin, özellikle Erzurum Lisesinin öğretmen ve öğrencileri tarafından sahnelenir. İmam-Hatip Lisesi, Cumhuriyet Lisesi, Yavuz Selim İlköğretmen Okulu, Nene Hatun Kız Öğretmen Okulu ile Yabancı Diller Yüksek Okulunun öğretmen ve öğrencileri de bu dönemde çeşitli oyunlar sahnelemişlerdir..

Bu dönemde sahnelenen oyunlardan bazıları şunlardır: IV. Murat, Beklenen Madalya, Erzurum’a Doğru, Gören Gözler, Hurrem Sultan, Konuşan Ölüler, Köroğlu, Mohaç’tan Aziziye’ye, Şenlik, Tarihten Sayfalar, Türkiyem.

Bu dönemde oyuncu veya yönetmen olarak öne çıkan isimlerden bir kısmı şunlardır: Dilaver Uyanık, Ekrem Çakıllı, Gani Hamutçu, Hamit Yavuz, Hayati Kerget, Hüseyin Alkan, Kenan Özmen, Metin Karadağ, Mukim Sağır, Mücahit Küleri, Necla Oğuz, Nezahat Çelik, Nimet Tekin, Sadık Çelenk, Timur Bulut, Yaşar Reyhani, Zeki Kumcu, Zinnur Tiryaki.

Bu oyunların dekor, ışık, efekt gibi sahne tasarımı ile ilgili sorumluluklarını Mehmet Sabır, Haluk Güçlü, Necdet Bulut ve Fuat Seval üstleniyorlardı ve oyunlar genellikle Halk Eğitimi Merkezi ve Dadaş Sineması salonlarında sahneleniyordu.

Yeteneği, özverili ve başarılı çalışmalarıyla bu dönemin iz bırakan isimlerinden biri kuşkusuz Sadık Çelenk’tir. 1960’lı yıllarda İmam Hatip Okulunda öğrenci iken bu okulun sahnelediği iki ayrı oyunda ve Nene Hatun Kız Öğretmen Okulunun sergilediği bir oyunda rol alan Sadık Çelenk, Yüksek İslam Enstitüsü öğrenciliği yıllarında da yönetmenliğini, dekor, kostüm, ışık sorumluluğunu üstlendiği ve başrol oyuncusu olarak görev aldığı Necip Fazıl Kısakürek’in Para adlı oyununu sahneye koyar. Büyük bir ilgi ve beğeniyle karşılanan bu oyundan sonra yine Necip Fazıl’ın Künye adlı oyunu ile seyirci karşısına çıkan Çelenk, yüksek öğrenimini tamamladıktan sonra öğretmen olarak atandığı Erzurum İmam-Hatip Lisesinde de tiyatro çalışmalarını sürdürür.  Burada da Necip Fazıl’ın Reis Bey, Ahşap Konak ve İbrahim Edhem oyunlarını sahneye koyar. Bu oyunların hepsinde oyuncu olarak rol aldığı gibi her türlü teknik ve reji sorumluluklarını da üstlenir. Bunlardan başka, rol almadığı, ama sahne, dekor, kostüm, makyaj sorumluluklarını üstlendiği oyunlar da vardır: Mukaddes Çile, Tohum, Onlar Böyleydi. Bu arada Erzurum Valiliği ve Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Derneğinin sahnelediği bazı oyunlarda da rol alır.

Bu dönemde başarılı tiyatro topluluklarından biri de Karasu Kütüphanesi bünyesinde kurulmuştur. Tiyatroya gönül vermiş gençlerden oluşan bu topluluk 1977-1979 yıllarında verdiği temsillerle büyük ilgiye mazhar olmuştur. Hatta topluluk sık sık turneye çıkarak Erzurum dışındaki çeşitli il ve ilçelerde de bu oyunları sahnelemiştir.

80’li yıllarda Semih Yetimoğlu, Temel Aydın ve Bülent Yılmaz’ın birlikte yürüttükleri tiyatro çalışmaları da önemli bir ihtiyacı karşılamıştır. Yetimoğlu’nun Cumhur Seval’la birlikte sunduğu gösterimler ise doğaçlamaya dayanan oyunlardan oluşuyordu. Cumhur Seval, bazen köy seyirlik oyunlarını modern tiyatro sahnesine taşıyarak hem bir nostalji duygusu oluşturuyor hem de bu oyunların çağdaş unsurlarla beslenerek o günün seyirciye ulaşmasına öncülük ediyordu. Bu yıllarda Halk Eğitimi Merkezi’nin tiyatro grubu da oldukça yoğun bir çalışma sergilemiştir.

D. 1990-2010 Dönemi: Profesyonel ve Akademik Kurumlar

1990 sonrasında Erzurum’da tiyatro etkinliklerinin profesyonelleşmesi yönünde birkaç önemli adım atılmıştır. Bunlardan biri, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi bünyesinde kurulan Tiyatro Bölümüdür. Bu bölüm, Güzel Sanatlar Fakültesinin açılmasından sonra Sahne Sanatları Bölümü adıyla bu fakültede faaliyetlerine devam etmiştir. Oyunculuk, yazarlık ve sahne tasarımı ana sanat dalları ile yapılanmasını tamamlayan bölüm, yetenek sınavıyla aldığı öğrencilerini 4 yıllık bir lisans öğreniminden sonra mezun etmektedir.

Sahne Sanatları Bölümü, yetiştirdiği öğrencilerinin yanı sıra her yıl sahnelediği büyük oyunuyla, öğrencileri arasında düzenlenen yarışma sonucunda belirlenen ve sahnelenen kısa oyunlarıyla Erzurum seyircisi için nitelikli oyun izleme fırsatını oluşturmuştur.

Bu dönemde ortaya çıkan diğer gelişme ise Erzurum Devlet Tiyatrosunun kurulmasıdır. 1977 ve 1981 yıllarındaki Erzurum’da Devlet Tiyatrosu açma girişimlerinin sonuçsuz kalmasına karşılık 1997 yılındaki girişim kalıcı olmuş ve Ensar Kılıç’ın yönettiği Can Bebek oyunuyla perdelerini açan Erzurum Devlet Tiyatrosu, Erzurum seyircisinin sürekli oyun seyredebilmesine imkân hazırlamıştır. Her sezonda büyükler ve çocuklar için ayrı olmak üzere gösterimler sunan Erzurum Devlet Tiyatrosunun sahnelediği oyunların sayısı 15. yılını tamamladığı şu günlerde 50’ye ulaşmıştır.

Bugüne kadar Güngör Dilmen, Haldun Taner, Turan Oflazoğlu gibi yerli yazarların yanı sıra Shakespeare, Moliere, Gogol, Brecht gibi yabancı yazarların oyunlarıyla da seyirci karşısına çıkan Erzurum Devlet Tiyatrosu,  turnelerle Erzurum dışında çeşitli il ve ilçelerde de oyunlarını sahnelemektedir.

Bu dönemde ortaya çıkan bir başka gelişme ise özel tiyatrolarla ilgilidir. Temel Aydın’ın 1990 yılında kurduğu Anadolu Sanat Etkinlikleri Merkezi ile Semih Yetimoğlu’nun 1992’de kurduğu Erzurum Şehir Tiyatrosu, belli bir tiyatro eğitimi alan kişilerin bir araya gelerek oluşturduğu topluluklardır. Bu topluluklar, çoğunlukla Erzurum Devlet Tiyatrosunun yerleşik düzene geçtiği 1997 yılına kadar Mumcu Caddesindeki ETSO’ya ait binada bulunan sahneyi ve Halk Eğitimi Merkezinin sahnesini kullanmışlardır. Son yıllarda etkinliklerini sürdüren bir başka topluluk da Erzurum Kültür Merkezi adı altında çalışmalarını sürdürmektedir.

Son yirmi yıllık dönemde de yine belediyelerin, vakıf ve derneklerin, üniversitedeki çeşitli tiyatro topluluklarının sahneledikleri oyunları, Atatürk Üniversitesi Sağlık Spor ve Kültür Dairesi Başkanlığının çalışmalarını tiyatro ihtiyacını karşılamak üzere atılan adımlar olarak değerlendirmek gerekir.

Erzurum’daki belediyelerin bu anlamdaki etkinliklerinden biri 2010 yılı Mart ayında gerçekleşti. Semih Yetimoğlu’nun yönetmenliğinde Necip Fazıl’ın Reis Bey adlı oyunu Büyükşehir Belediyesi Kültür Merkezinde seyirciyle buluştu. Aynı belediye bünyesinde ve yine Semih Yetimoğlu’nun yönetiminde sunulan bir başka oyun ise Necip Fazıl’ın Ahşap Konak’ıdır.

Buraya kadar Erzurum’da tiyatro sanatının icrasıyla ilgili çalışmalara değinildi. Bir de konunun akademik araştırmalar boyutu vardır. Tahmin edileceği gibi Erzurum’da bu konudaki akademik çalışmalar Atatürk Üniversitesinin kurulmasıyla hız kazanmıştır. Üniversitede tiyatro konusuyla dolaylı olarak ilgilenen çeşitli bilim dalı mensupları bulunmakla birlikte özellikle sahne sanatları, filoloji ve halk bilimi alanında çalışan akademisyenler doğrudan bu konuyla ilgili araştırmalar yapmışlardır. Özellikle 70’li yıllarda Niyazi Akı’nın yoğun bir şekilde başlattığı bu çalışmalar, başta Kaya Bilgegil, Orhan Okay, Celal Tarakçı ve Şerif Aktaş olmak üzere yeni Türk edebiyatı alanında çalışan akademisyenlerin gayretleriyle sürdürülmüştür. Bu alanda yaptırılan yüksek lisans ve doktora tezleri, Türk tiyatrosu tarihi ile ilgili önemli bir boşluğu doldurmuştur. Bunun yanında Amerikan, İngiliz, Fransız, Alman ve Arap tiyatrosu ile ilgili çalışmalar da yapılmıştır. Sahne Sanatları Bölümünde de son yıllarda yapılan yayınlar ve hazırlanan lisansüstü çalışmalar, tiyatro araştırmalarına ciddi katkılar sağlayacak boyuttadır.

Sonuç

Bu kısa yazı ile Erzurum’daki tiyatro çalışmalarının genel bir çerçevesi çizilmeye çalışıldı. Bu sayfaların, konuyu geniş olarak anlatmak değil, özetlemekte dahi yetersiz kaldığını anlaşılıyor. Adı anılamayan kişi, kurum ve topluluklar oldu. Şimdi yapılması gereken iş, bu konuyu lisansüstü bir çalışma ile ele almaktır. Erzurum’un masalları, efsaneleri, halk hikâyeleri, kahvehaneleri, âşıklık geleneği, basını ve daha birçok yönü bilimsel araştırmalara konu oldu. Erzurum’da tiyatro konusunun da kapsamlı bir akademik araştırmada ele alınması zorunluluğunu tekrar vurgulamak gerekir.

 

KAYNAKLAR

AND, Metin: Geleneksel Türk Tiyatrosu-Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri., İstanbul 1985

AND, Metin: Oyun ve Bügü. İstanbul 1974; Metin And, Türk Köylü Dansları

BORATAV, Pertev Naili: 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul 1984

BORATAV, Pertev Naili: Folklor ve Edebiyat, 2 cilt, İstanbul 1983

DÜZGÜN, Dilaver: Erzurum Köy Seyirlik Oyunları, Ankara 1999

ELÇİN, Şükrü: Anadolu Köy Orta Oyunları (Köy Tiyatrosu), Ankara 1977

KARADAĞ, Nurhan: Köy Seyirlik Oyunları, İstanbul 1978

KAZMAZ, Süleyman: Köy Tiyatrosu, Ankara 1950 

KERGET, Hayati: “Erzurum’da Tiyatro”,http://erzurumhalkoyunlaridernegi.org/Duy.asp?DuyID=36&id=1 (08. 06.2012)

KÖPRÜLÜ, M. Fuad: Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1980

NUTKU, Özdemir Nutku:  Gösterim Terimleri Sözlüğü, Ankara 1983

OKUR, Mehmet-Murat Küçükuğurlu, Tek Parti Döneminde Erzurum Halkevleri, Trabzon 2007

SEYİDOĞLU, Bilge: Mitoloji Üzerine Araştırmalar-Metinler ve Tahliller, Erzurum 1992

SEZEN, Lütfi: Erzurum Folkloru, Erzurum 2007

ŞENER, Sevda: “Tiyatronun Kaynağına İlişkin Kuramlar”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, 1975, s. 6, s. 23-48