Toplantıda Plan Bütçe Komisyonu Üyesi Erzurum Milletvekili Dr. Cengiz Yavilioğlu, Doğu Anadolu Bölgesinin temel sorunlarını içeren bir sunum yaptı.
KAMU YATIRIMLARI ARTTI
AK Parti iktidarıyla bölgede kamu yatırımlarında önemli bir artış kaydedildiğine dikkat çeken Dr. Cengiz Yavilioğlu, “Doğu Anadolu Bölgesinin toplam kamu yatırımlarından aldığı pay 2008 yılında yüzde 6,3 iken, yıllar itibarıyla önemli artışlar göstererek, 2013 yılında yüzde 10,6 seviyesine kadar ulaşmıştır. 2002 yılında %12.5 olan eğitim yatırımları, 2014 yılında %27.7’ye yükselmiştir. 2003 yılında %11.9 olan sağlık yatırımları, 2007 yılında %25’e, 2013 yılında ise %16’ya yükselmiştir. Bölgede 2002 yılında 256 km olan bölünmüş yol, 2013 yılında 3.234 km’ye ulaşmıştır. Havayolu imkanları artırılmıştır. Sosyal yardımların miktarı önemli derecede arttı ve faydalanan sayısı yükseldi” dedi.
YATIRIM VE TEŞVİKLER
Bölge ekonomisinin son yıllarda yaşadığı önemli gelişmelerden birisi de yatırım teşvik sayısı ve yatırım teşvik kapsamında yapılan yatırım tutarında yaşanan artış olduğunu dile getiren Yavilioğlu, sunumunda özetle şu ifadelere yer verdi; “Doğu Anadolu Bölge illerinde 2002 yılında yalnızca 51 adet ve toplamda 184 milyon TL civarında olan yatırım teşvik belgeli yatırımlar, 2013 yılında 283 adet ve yaklaşık 5,4 milyar TL düzeyine ulaşmıştır.
TURİZM
Bölgede 2003 yılında yaklaşık 425.000 olan turizm belgeli işletmelere giriş yapan turist sayısı 2012 yılında yaklaşık 800.000’e ulaşmıştır.
Söz konusu dönemde yerli turist sayısında yüzde 89,3 artış yaşanırken yabancı turist sayısında ise yüzde 81,9 artış yaşanmıştır.
GELİR DAĞILIMI VE YOKSULLUK
2009 ile 2012 yılları arasında hesaplanan Gini katsayılarına bakıldığında hem ulusal düzeyde hem de Doğu Anadolu Bölgesi’nde gittikçe daha adil dağılım yönünde bir değişim yaşandığı görülmektedir.
Bölgede yoksulluk azalmaktadır. TÜİK 2006 - 2012 verilerine göre yüzde elli risk hesaplanmasına göre yoksul oranı hem ülke genelinde hem de Kuzeydoğu Anadolu ve Ortadoğu Anadolu bölgelerinde azalan bir seyir izlemektedir. 2006 yılında her iki bölge için yüzde 16’larda gerçekleşirken bu oran 2012 yılında yüzde 13 seviyelerine kadar düşüş göstermiştir.
TEMEL SORUNLAR
Kalkınma Bakanlığı tarafından 2011 yılında hazırlanan İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi (SEGE) Sıralaması Araştırması’na göre Bölge illerinin önemli bir çoğunluğu ülke sıralamalarında en alt sıralarda yer almaktadır. Yalnızca Elazığ, Erzincan ve Malatya illeri nispeten orta sıralara yakın yerlerde kendilerine yer bulmuşlardır. SEGE 2011 sıralamaları incelendiğinde, tüm iller arasında son on dört sırada yer alan illerden dokuzunun, Bölge illeri arasında yer aldığı görülmektedir. TRB2: Van, Bitlis, Hakkâri, Muş Bölgesi illerinin tamamının son on il içerisinde yer alması da dikkat çekmektedir.
2013 yılı ADNKS (Adrese Dayalı Nüfusa Kayıt Sistemi) verilerine göre Türkiye genelinde Doğu Anadolu Bölgesi illeri nüfusuna kayıtlı 11.249.638 kişi bulunmaktadır. Doğu Anadolu bölgesi nüfusuna kayıtlı vatandaşlarımızın sadece %52’si bölgede yaşamaktadır. Bölge illerine kayıtlı nüfusun 5,4 milyonu Bölge’de, 5,8 milyonu ise Bölge dışında ikamet etmektedir.
Bölgeden nitelikli insan göçü olmaktadır. Nitelikli göç kendisiyle beraber sermayeyi de götürmektedir.
Yıllık donlu/karlı yaklaşık gün sayısı: Kars’ta 6 ay; Ağrı ve Erzurum’da 5 ay; Van, Muş ve Hakkâri’de ise 4 ay civarındadır. Öte yandan daha ılıman bir iklime sahip olan Elazığ ve Malatya’da ise 2,5 ay civarındadır. Yani bölgede inşaat yapımı gibi işler için çalışma süresi oldukça kısadır.
Bölge, ülke ile aynı hızda kalkınmakta, fakat ölçek ekonomileri nedeniyle gelişmiş bölgeler ile gelişmişlik makası giderek açılmaktadır. Mesela; Ülkede %10 büyüme yaşandığında; 100 TL sermayesi olan Marmara Bölgesinin büyüme sonrası sermayesi 110 TL’ye yükselirken, 10 TL sermayesi olan Doğu Anadolu Bölgesinin sermayesi ise sadece 11 TL’ye yükselebilmektedir. Dolayısıyla, aynı oranda büyüseler dahi iki bölge arasındaki gelişmişlik farkı giderek büyümektedir.
KOBİ’LER DAHA FAZLA DESTEĞE İHTİYAÇ DUYUYOR
KOBİ’ler Türkiye’de toplam istihdamın %78’ini, toplam katma değerin %55’ini, toplam satışların %65,5’ini, toplam yatırımların %50’sini, toplam ihracatın %59’unu oluşturmaktadır. Ama KOBİ’lerin toplam krediler içindeki payı sadece %24’tür. KOBİ’lerin kredi kullanma imkanları sınırlı kalmaktadır.
KREDİLERİN RİSK PRİMİNİN ÜSTLENİLMESİ
Doğu ve Güneydoğu’da bankaların verdikleri kredilerle ilgili yapılan fizibilitelerde “risk ölçümü” yüksek çıkıncı bankalar bu bölgelere kredi vermekten imtina etmektedirler. Bu durumda, batı bölgelerinde ortalama risk puanı 5, Doğu Anadolu’da 8 puan ise, aradaki risk puan farkını devlet üstlenebilir. Böylelikle KOBİ niteliğindeki işletmelerin finans ihtiyaçları kısmen karşılanabilir.
ALINAN TEMİNATLARIN BEDELLERİNİN DÜŞÜK TUTULMASI
Diğer taraftan bankalar, kredi verecekleri KOBİ veya tarımsal işletmelerden istedikleri teminatların karşılığını düşük tutmakta, bu suretle riski azaltmaya çalışmaktadırlar. Zaten zor şartlarda kredi alan kişiler ve işletmeler için bu durum “krediden vazgeçme” sebebi olmaktadır. Yani değeri düşük tutulan teminatlardan dolayı kullanılan kredi miktarları da düşmektedir.
VERGİ ORANLARI
Vergi oranları konusunda Türkiye’nin doğusu ile batısı arasında herhangi bir fark bulunmamaktadır. Halbuki vergi indirimleri, teşvik kalemleri içerisinde en önemli olanıdır. Yatırımların teşvik edilmesi açısından vergi indirimleri “olmazsa olmaz” niteliktedir. Doğu Anadolu için mutlaka vergi indirimi gereklidir.
YATIRIM TEŞVİKLERİ
Doğu, Orta ve Batı Anadolu bölgelerinde yaklaşık benzer teşviklerin olması; Türkiye’nin en geri kalmış bölgesi olan Doğu Anadolu Bölgesine yatırımcıların gelmesini yeterince teşvik etmemektedir. Mesela en uzun süre yürürlükte kalan 5084 sayılı teşvik yasası 49 ile yayılınca, yatırımcılar Doğu Bölgelerini tercih etmemiştir.
KAMU ANLAYIŞI
Her şeyden önce, Doğu Anadolu’nun iklim şartlarına çok fazla uymayan, Doğu ile Batı farkı fazla gözetmeyen bir kamu anlayışı vardır. Bunlardan bir tanesi ihale süreçleridir. Bilindiği gibi Doğu Anadolu bölgesinde kış şartları nedeniyle yıl içerisinde inşaat yapım süresi çok kısadır. Bununla birlikte, Kamu bütçesinin TBMM’de kabul edilmesi Aralık Ayı sonunda; kamu yatırım transferlerinin yapılması ve akabinde ihale süreçleri ise neredeyse Nisan-Mayıs aylarında başlayabilmektedir. Kamu İhale mevzuatı gereği yaklaşık üç-beş ay süren ihale süreçleri inşaat yapım aylarının boş geçmesine neden olmaktadır. Yani o yıl yatırımları bir sonraki yıla kalmakta ve bir yıl kaybedilmektedir.
BÖLGEDE KAMU ÇALIŞANLARI KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI
Özellikle son on yılda, Bölgeye merkezi bütçeden ayrılan kaynağın artırılmasına rağmen yatırımların Bölgenin sosyal ve ekonomik gelişimine katkısı sınırlı düzeyde kalmaktadır. Bunun temel sebeplerinden birisi, yerel yönetimlerin ve merkezi kuruluşların taşra teşkilatının kapasite eksikliğidir. Bu nedenle, merkezi kuruluşların taşra teşkilatının nitelikli personel için cazip hale getirilmesine yönelik kamu personel rejimi yeniden düzenlenmelidir.
Bölgede, öğretmenler başta olmak üzere diğer bölgelere göre daha fazla kamu personel açığı bulunmaktadır. Bölgeye atanan kamu personelleri geldikten sonra gitmenin yollarını aramakta ve çoğunlukla da bölgeden ayrılmaktadırlar. Bölge, özlük hakları iyileştirilmek suretiyle kamu personeli için cazip hale getirilebilir.
ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ
Bölge’de toplam 20 adet Organize Sanayi Bölgesi (OSB) bulunmakta, bunlardan 15’i faal olup, 5 tanesinin de yapımı devam etmektedir. Tamamlanan organize sanayi bölgelerinin doluluk oranı %47 civarında olup, toplam 25.000 kişi istihdam edilmektedir. Doluluk oranlarının düşüklüğü; bazı illerde OSB’lerin iyi yönetilememesinden bazı illerde ise teşviklerin yetersizliğinden kaynaklanmaktadır.
OSB’lerin emlak geliri elde edilen yerler olmaktan çıkarılıp, sanayi merkezi haline getirilmesi sağlanmalıdır.
TÜİK 2012 verilerine göre, ülke genelinde sanayi sektöründe istihdam edilen kişi sayısı 6,5 milyon kişi iken Doğu Anadolu Bölgesi’nde 275 bin kişidir.”
KAMU YATIRIMLARI ARTTI
AK Parti iktidarıyla bölgede kamu yatırımlarında önemli bir artış kaydedildiğine dikkat çeken Dr. Cengiz Yavilioğlu, “Doğu Anadolu Bölgesinin toplam kamu yatırımlarından aldığı pay 2008 yılında yüzde 6,3 iken, yıllar itibarıyla önemli artışlar göstererek, 2013 yılında yüzde 10,6 seviyesine kadar ulaşmıştır. 2002 yılında %12.5 olan eğitim yatırımları, 2014 yılında %27.7’ye yükselmiştir. 2003 yılında %11.9 olan sağlık yatırımları, 2007 yılında %25’e, 2013 yılında ise %16’ya yükselmiştir. Bölgede 2002 yılında 256 km olan bölünmüş yol, 2013 yılında 3.234 km’ye ulaşmıştır. Havayolu imkanları artırılmıştır. Sosyal yardımların miktarı önemli derecede arttı ve faydalanan sayısı yükseldi” dedi.
YATIRIM VE TEŞVİKLER
Bölge ekonomisinin son yıllarda yaşadığı önemli gelişmelerden birisi de yatırım teşvik sayısı ve yatırım teşvik kapsamında yapılan yatırım tutarında yaşanan artış olduğunu dile getiren Yavilioğlu, sunumunda özetle şu ifadelere yer verdi; “Doğu Anadolu Bölge illerinde 2002 yılında yalnızca 51 adet ve toplamda 184 milyon TL civarında olan yatırım teşvik belgeli yatırımlar, 2013 yılında 283 adet ve yaklaşık 5,4 milyar TL düzeyine ulaşmıştır.
TURİZM
Bölgede 2003 yılında yaklaşık 425.000 olan turizm belgeli işletmelere giriş yapan turist sayısı 2012 yılında yaklaşık 800.000’e ulaşmıştır.
Söz konusu dönemde yerli turist sayısında yüzde 89,3 artış yaşanırken yabancı turist sayısında ise yüzde 81,9 artış yaşanmıştır.
GELİR DAĞILIMI VE YOKSULLUK
2009 ile 2012 yılları arasında hesaplanan Gini katsayılarına bakıldığında hem ulusal düzeyde hem de Doğu Anadolu Bölgesi’nde gittikçe daha adil dağılım yönünde bir değişim yaşandığı görülmektedir.
Bölgede yoksulluk azalmaktadır. TÜİK 2006 - 2012 verilerine göre yüzde elli risk hesaplanmasına göre yoksul oranı hem ülke genelinde hem de Kuzeydoğu Anadolu ve Ortadoğu Anadolu bölgelerinde azalan bir seyir izlemektedir. 2006 yılında her iki bölge için yüzde 16’larda gerçekleşirken bu oran 2012 yılında yüzde 13 seviyelerine kadar düşüş göstermiştir.
TEMEL SORUNLAR
Kalkınma Bakanlığı tarafından 2011 yılında hazırlanan İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi (SEGE) Sıralaması Araştırması’na göre Bölge illerinin önemli bir çoğunluğu ülke sıralamalarında en alt sıralarda yer almaktadır. Yalnızca Elazığ, Erzincan ve Malatya illeri nispeten orta sıralara yakın yerlerde kendilerine yer bulmuşlardır. SEGE 2011 sıralamaları incelendiğinde, tüm iller arasında son on dört sırada yer alan illerden dokuzunun, Bölge illeri arasında yer aldığı görülmektedir. TRB2: Van, Bitlis, Hakkâri, Muş Bölgesi illerinin tamamının son on il içerisinde yer alması da dikkat çekmektedir.
2013 yılı ADNKS (Adrese Dayalı Nüfusa Kayıt Sistemi) verilerine göre Türkiye genelinde Doğu Anadolu Bölgesi illeri nüfusuna kayıtlı 11.249.638 kişi bulunmaktadır. Doğu Anadolu bölgesi nüfusuna kayıtlı vatandaşlarımızın sadece %52’si bölgede yaşamaktadır. Bölge illerine kayıtlı nüfusun 5,4 milyonu Bölge’de, 5,8 milyonu ise Bölge dışında ikamet etmektedir.
Bölgeden nitelikli insan göçü olmaktadır. Nitelikli göç kendisiyle beraber sermayeyi de götürmektedir.
Yıllık donlu/karlı yaklaşık gün sayısı: Kars’ta 6 ay; Ağrı ve Erzurum’da 5 ay; Van, Muş ve Hakkâri’de ise 4 ay civarındadır. Öte yandan daha ılıman bir iklime sahip olan Elazığ ve Malatya’da ise 2,5 ay civarındadır. Yani bölgede inşaat yapımı gibi işler için çalışma süresi oldukça kısadır.
Bölge, ülke ile aynı hızda kalkınmakta, fakat ölçek ekonomileri nedeniyle gelişmiş bölgeler ile gelişmişlik makası giderek açılmaktadır. Mesela; Ülkede %10 büyüme yaşandığında; 100 TL sermayesi olan Marmara Bölgesinin büyüme sonrası sermayesi 110 TL’ye yükselirken, 10 TL sermayesi olan Doğu Anadolu Bölgesinin sermayesi ise sadece 11 TL’ye yükselebilmektedir. Dolayısıyla, aynı oranda büyüseler dahi iki bölge arasındaki gelişmişlik farkı giderek büyümektedir.
KOBİ’LER DAHA FAZLA DESTEĞE İHTİYAÇ DUYUYOR
KOBİ’ler Türkiye’de toplam istihdamın %78’ini, toplam katma değerin %55’ini, toplam satışların %65,5’ini, toplam yatırımların %50’sini, toplam ihracatın %59’unu oluşturmaktadır. Ama KOBİ’lerin toplam krediler içindeki payı sadece %24’tür. KOBİ’lerin kredi kullanma imkanları sınırlı kalmaktadır.
KREDİLERİN RİSK PRİMİNİN ÜSTLENİLMESİ
Doğu ve Güneydoğu’da bankaların verdikleri kredilerle ilgili yapılan fizibilitelerde “risk ölçümü” yüksek çıkıncı bankalar bu bölgelere kredi vermekten imtina etmektedirler. Bu durumda, batı bölgelerinde ortalama risk puanı 5, Doğu Anadolu’da 8 puan ise, aradaki risk puan farkını devlet üstlenebilir. Böylelikle KOBİ niteliğindeki işletmelerin finans ihtiyaçları kısmen karşılanabilir.
ALINAN TEMİNATLARIN BEDELLERİNİN DÜŞÜK TUTULMASI
Diğer taraftan bankalar, kredi verecekleri KOBİ veya tarımsal işletmelerden istedikleri teminatların karşılığını düşük tutmakta, bu suretle riski azaltmaya çalışmaktadırlar. Zaten zor şartlarda kredi alan kişiler ve işletmeler için bu durum “krediden vazgeçme” sebebi olmaktadır. Yani değeri düşük tutulan teminatlardan dolayı kullanılan kredi miktarları da düşmektedir.
VERGİ ORANLARI
Vergi oranları konusunda Türkiye’nin doğusu ile batısı arasında herhangi bir fark bulunmamaktadır. Halbuki vergi indirimleri, teşvik kalemleri içerisinde en önemli olanıdır. Yatırımların teşvik edilmesi açısından vergi indirimleri “olmazsa olmaz” niteliktedir. Doğu Anadolu için mutlaka vergi indirimi gereklidir.
YATIRIM TEŞVİKLERİ
Doğu, Orta ve Batı Anadolu bölgelerinde yaklaşık benzer teşviklerin olması; Türkiye’nin en geri kalmış bölgesi olan Doğu Anadolu Bölgesine yatırımcıların gelmesini yeterince teşvik etmemektedir. Mesela en uzun süre yürürlükte kalan 5084 sayılı teşvik yasası 49 ile yayılınca, yatırımcılar Doğu Bölgelerini tercih etmemiştir.
KAMU ANLAYIŞI
Her şeyden önce, Doğu Anadolu’nun iklim şartlarına çok fazla uymayan, Doğu ile Batı farkı fazla gözetmeyen bir kamu anlayışı vardır. Bunlardan bir tanesi ihale süreçleridir. Bilindiği gibi Doğu Anadolu bölgesinde kış şartları nedeniyle yıl içerisinde inşaat yapım süresi çok kısadır. Bununla birlikte, Kamu bütçesinin TBMM’de kabul edilmesi Aralık Ayı sonunda; kamu yatırım transferlerinin yapılması ve akabinde ihale süreçleri ise neredeyse Nisan-Mayıs aylarında başlayabilmektedir. Kamu İhale mevzuatı gereği yaklaşık üç-beş ay süren ihale süreçleri inşaat yapım aylarının boş geçmesine neden olmaktadır. Yani o yıl yatırımları bir sonraki yıla kalmakta ve bir yıl kaybedilmektedir.
BÖLGEDE KAMU ÇALIŞANLARI KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI
Özellikle son on yılda, Bölgeye merkezi bütçeden ayrılan kaynağın artırılmasına rağmen yatırımların Bölgenin sosyal ve ekonomik gelişimine katkısı sınırlı düzeyde kalmaktadır. Bunun temel sebeplerinden birisi, yerel yönetimlerin ve merkezi kuruluşların taşra teşkilatının kapasite eksikliğidir. Bu nedenle, merkezi kuruluşların taşra teşkilatının nitelikli personel için cazip hale getirilmesine yönelik kamu personel rejimi yeniden düzenlenmelidir.
Bölgede, öğretmenler başta olmak üzere diğer bölgelere göre daha fazla kamu personel açığı bulunmaktadır. Bölgeye atanan kamu personelleri geldikten sonra gitmenin yollarını aramakta ve çoğunlukla da bölgeden ayrılmaktadırlar. Bölge, özlük hakları iyileştirilmek suretiyle kamu personeli için cazip hale getirilebilir.
ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ
Bölge’de toplam 20 adet Organize Sanayi Bölgesi (OSB) bulunmakta, bunlardan 15’i faal olup, 5 tanesinin de yapımı devam etmektedir. Tamamlanan organize sanayi bölgelerinin doluluk oranı %47 civarında olup, toplam 25.000 kişi istihdam edilmektedir. Doluluk oranlarının düşüklüğü; bazı illerde OSB’lerin iyi yönetilememesinden bazı illerde ise teşviklerin yetersizliğinden kaynaklanmaktadır.
OSB’lerin emlak geliri elde edilen yerler olmaktan çıkarılıp, sanayi merkezi haline getirilmesi sağlanmalıdır.
TÜİK 2012 verilerine göre, ülke genelinde sanayi sektöründe istihdam edilen kişi sayısı 6,5 milyon kişi iken Doğu Anadolu Bölgesi’nde 275 bin kişidir.”
Editör
Son Güncelleme: 13.10.2014 09:57
